Mijmeringen bij de Afrikadag 2 januari 2022
Herman Lodewyckx

Beste mensen,

Graag wil ik met jullie wat mijmeren bij deze Afrikazondag.

Historisch gezien spraken we over Driekoningenzondag. Wat later werden de koningen uit het Oosten drie Wijzen omdat Mattheus spreekt over μαγοι': magiërs, zoals het ook nu in de Nieuwe Bijbelvertaling staat. En zoals onze Franse medechristenen het al lang zeiden: les trois mages!

En vandaag spreken we over de zondag van de openbaring, of iets geleerder: de Epifanie, uit het Grieks ἐπιφάνεια 'verschijning', afgeleid van φάνειν, dat 'tonen', het aan het 'licht brengen' betekent. In de orthodoxe kerken is men explicieter en spreekt men van Theofanie: God die zich openbaart.

Deze drie wijzen (let op - Mattheus vermeldt geen getal! Enkel 3 geschenken), magiërs, kregen uiteindelijk in de 8e eeuw (!) Perzische namen: Caspar, Melchior en Balthasar, omdat astronomie en astrologie in Perzië sterk ontwikkeld was. Pas in de 9e en 10e eeuw werden het koningen om aan te geven hoe vreemde heersers zich aan Jezus en het christendom onderwerpen. Ze zouden zelfs een leeftijd hebben: 20, 40 en 60 jaar: de tijdperken in het leven van een mens die hier samenkomen. En volgens Beda Venerabilis, een Angelsaksische monnik uit de 8e eeuw is Melchior is de oudste en offerde goud (wat verwijst naar koning-zijn), Balthasar de middelste gaf mirre (wat later terugkomt bij het balsemen van Jezus en verwijst dus naar de dood), en Caspar is de jongeman die wierook meebrengt. Met enige slechte bijgedachte zouden we nu aan een jongeling denken die wat cannabis meebrengt om pijn te verzachten of gewoon wat roes te bekomen.

Ik denk dat we hier in de OLV van de Goede-Bijstand-gemeenschap ondertussen wel doorhebben dat het vooral over symbolische teksten gaat. Er wordt gespeeld met allerlei symbolen die ook in de oud-Griekse en Germaanse tijd een rol spelen. Denk maar aan de Griekse Goden (12!) die zich aan de mensen tonen of de Germaanse feesten en plaatsen waar de winterzonnewende werd gevierd.

Met de drie magoi, van alle leeftijden, van alle streken (er ontbreken wel vrouwen) wordt symbolisch aangegeven dat het licht van Jezus er voor iedereen is. En zelfs het 'Oosten' moet symbolisch gezien worden: daar gaat het licht op. Bij de herdenking van de Groote Oorlog van 100 jaar geleden, leerden we immers opnieuw dat 'going West' voor de soldaten betekende, naar de ondergaande zon, naar je dood gaan. Vandaar ook de traditionele oriëntering van kerken van Oost (licht, geboorte) naar West (avond, sterven).

Sinds enkele jaren noemt men deze zondag 'Afrikazondag'. Ik heb geen weet van een Aziëzondag of een Latijns-Amerika-zondag. Waarom specifiek Afrika? En wat kan dat betekenen?

We leven in een tijd van 'dekolonisatie van de geest', dat wil zeggen: laten we toch eens nagaan in onze geest of er nog bepaalde koloniale gedachten leven die maken dat we op een eenzijdige, meestal paternalistische manier, naar dat continent, en vooral naar de Afrikaanse mensen kijken.

Nogal achteloos zijn we voorbijgegaan aan het feit dat er in de loop der tijden -en de schilderijen uit de Middeleeuwen en de Renaissance tonen dat aan, - er ook een zwarte magiër tussen het bezoekende gezelschap zit. We hoorden al dat Balthasar een donkere huid had en klassiek is hij de zwarte magiër van dit gezelschap. Wellicht is dit een verwijzing naar het machtige rijk van Groot-Ethiopië. Maar er moet ook een belletje rinkelen met het feit dat Melchior, de bebaarde zestiger, uit Nubië komt. Nubië vertegenwoordigt het zwarte Afrika dat op een bepaald ogenblik de Egyptische farao's leverde, en waar ook de eerste Griekse filosofen hun wijsheid gingen opdoen.

(Overigens in het reliekschrijn van de drie koningen in de Dom van Keulen zou Caspar, onder de naam Jaspar, eerder de Ethiopische wijze zijn. In elk geval zijn de 3 magoi in de 15e eeuw symbolen geworden voor de drie continenten: Afrika, Azië en Europa)

Met de opkomst van de eeuw van de Verlichting, waarbij het Licht van de menselijke Rede het Licht van de openbaring verdringt, wordt Afrika plots een 'duister continent', waar in de diepe jungle de duivelse waanzin regeert, waar blanken die er te lang verblijven dreigen te 'vernegeren', zoals Joseph Conrad het beschrijft in zijn beroemde boek 'Heart of Darkness' in 1899 en een nieuwe versie kreeg in de film Apocalypse Now van 1979 van Francis Ford Coppola, met een schitterende Marlon Brando die de waanzinnig geworden blanke heerser van de jungle vertegenwoordigt.

Met de opkomst van de kolonisatie in de 19e eeuw slaat de toon om: Afrika wordt een 'heidens', duister, continent dat dringend moet beschaafd worden. De verlichte Europese koloniale machten vechten om de Afrikaanse mensen uit hun duisternis van magie, bijgeloof en hekserij te verlossen. Westerse 'verlichte' geesten keren zich hiertegen, net zoals ze zich keerden tegen de 'duistere' middeleeuwen die ze als het ware opnieuw ontdekken in de binnenlanden van Afrika.

En u hoorde het goed: plots wordt 'magie' iets negatiefs, daar waar de 'magoi' die we vandaag zagen als bezoekers in Bethlehem als positief zagen.

Wanneer we in onze kerken Afrikazondag vieren, kunnen we niet naast de rol van de christelijke kerken kijken die ijverden om de Afrikaanse mensen tot 'hun heil' te bekeren.

Het heeft een lange tijd geduurd eer men in zag dat het zogenaamde 'heidendom' niet enkel maar goddeloosheid in zich hield. Een aantal missionarissen hebben dit tot hun scha en schande geleerd. Eén figuur wil ik hier toch vermelden: de franciscaan pater Placide Tempels die in 1961 eerlijk opbiecht hoe hij na tien jaar frustratie, eindelijk inziet dat enkel de ontmoeting van mens tot mens wat kan bereiken. Niet meteen mekaar proberen te overtuigen van het eigen gelijk, maar eerlijk luisteren naar wat mensen diep in zichzelf verlangen. En dat is leven. Of om het met Johannes 10,10 te zeggen: leven ten volle, leven in overvloed. En elke mens, elk volk, elke gemeenschap probeert hieraan gestalte te geven, in wat men 'cultuur' en 'religie' noemt.

Afrikazondag roept bij mij twee vragen op die ik jullie wil voorleggen.

Hebben we in Afrika echt evangelie gebracht of eerder leerstellingen, kerken, instituten, gebouwen,... waaronder de Afrikaanse christenen gebukt gaan om ze te onderhouden? Het evangelie is naar ons toegekomen, 'geopenbaard' mogen we misschien zeggen, in een bepaalde culturele 'verpakking'. Maar ook voor ons stelt zich de vraag: zien we doorheen de verpakking, de vorm ook de wezenlijke boodschap van dit evangelie? En kunnen we dat delen met elkaar? Misschien moeten ook wij wat vormen achterlaten en nieuwe vormen vinden om evangelie levendig te houden onder ons? In elk geval is dat een uitdaging waar ook deze gemeenschap van OLV van de Goede Bijstand voor staat!

En een tweede vraag: meer en meer zien we in ons land Afrikaanse priesters voorgaan in onze kerken. (nog deze week op VRT-nieuws: 19 buitenlandse priesters in het bisdom Hasselt ; in het jaarrapport van de bisschoppenconferentie van 2019: 1 op 5 buitenlandse priesters, zijnde 468 bedienaars van de eredienst, waarvan 172 Congolezen, waarvan 50 in dit aartsbisdom Mechelen-Brussel). En zij, noch de gemeenschappen hebben het er altijd gemakkelijk mee. De meeste van deze priesters zijn gevormd op een sterk rooms-orthodoxe manier en hangen soms sterk aan de liturgische geplogenheden vast waarvan wij allang afscheid hebben genomen. Ook hier dreigt een conflict te ontstaan tussen de vorm (liturgisch, pastoraal) en de inhoud van de blijde boodschap. Ook zij brengen een bepaalde (kerkelijke) cultuur met zich mee. Kunnen we leren van elkaar? Kunnen we elkaar ontmoeten met respect voor mekaars achtergrond, zonder in paternalisme te vallen? Zijn zij de nieuwe 'magoi' waarover het evangelie van Mattheus spreekt?

Zo zie je maar, 'dekolonisatie van de geest', is niet alleen maar een vraag die de Congo-commissie van de Kamer behandelt, of de roep om Zwarte Piet te verbannen naar de geschiedenis - tot nog toe klonk dit niet voor Balthasar - maar is het de vraag of het niet goed zou zijn om hier in onze eigen gemeenschap stil bij te staan, en de vraag te stellen wanneer we de zwarte magiër zien naast de twee andere magiërs: Welk Afrika vieren of gedenken we op deze Afrikazondag? Zien we ook het licht dat vanuit Afrika naar ons toekomt?

Amen.

Meer info: The Story of the Black King Among the Magi

Herman Lodewyckx